Książka

Celem pracy było prześledzenie sposobów wykorzystania mitów i legend w poezji czterech poetów postromantycznych: Alfreda Tennysona, Williama Morrisa, Algernona Charlesa Swinburne’a oraz Williama Butlera Yeatsa. Bazuje ona na dwóch głównych założeniach. Po pierwsze, mity i legendy pochodzące z różnych kultur są w rzeczywistości przejawami tych samych uniwersalnych archetypów, występujących w nieświadomości zbiorowej będącej częścią ludzkiej psychiki, i jako takie stają się przedmiotem badań w mitoznawstwie porównawczym. Po drugie, poszczególne konkretyzacje archetypów są poddawane modyfikacjom w zależności od kulturowych i osobistych uwarunkowań opowiadającego mit.

Książka składa się z przedmowy, wstępu, trzech rozdziałów analitycznych oraz konkluzji. Przedmowa poświęcona jest przedstawieniu najważniejszych terminów z zakresu mitokrytyki, takich jak ‘archetyp’ Junga, ‘mythos’ Frye’a, ‘mitem’ Lévi-Straussa i ‘pusty element znaczący’ Barthesa, ale też teorii dotyczącej recepcji mitu w danej epoce. We wstępie opisuję, w jaki sposób terminy te są zakorzenione w dziewiętnastowiecznych studiach porównawczych nad mitem reprezentowanych przez Müllera, Langa i Frazera, jak również w ówczesnym podejściu do mitu jako nieustającego źródła nawiązań i przekształceń u wielu poetów i krytyków literackich romantyzmu oraz w epoce wiktoriańskiej. Wpływy te stają się szczególnie widoczne w twórczości Tennysona, Morrisa, Swinburne’a i Yeatsa, z których każdy na swój sposób nie tylko czerpie z dobrze znanych mitów klasycznych, ale też sięga po legendy celtyckie czy skandynawskie, które dopiero w dziewiętnastym wieku doczekały się pierwszych systematycznych opracowań.

Obydwa podejścia posłużyły mi za punkt początkowy analizy porównawczej trzech motywów mitologicznych w wierszach Tennysona, Morrisa, Swinburne’a i Yeatsa, pochodzących z różnych tradycji mitycznych. Jako pierwszy przedstawiony został motyw wędrówki (quest), która w poezji Tennysona, Swinburne’a i Yeatsa staje się symbolem poszukiwania inspiracji oraz rozwijania własnej tożsamości poetyckiej. Z kolei w utworze Morrisa podróż do krainy legend i mitów umożliwia odbiorcy ucieczkę przed odpychającą rzeczywistością dziewiętnastowiecznej, zdominowanej przez rewolucję przemysłową Anglii.

Owa próba ucieczki przed rzeczywistością stała się podstawą zarzutów o eskapizm — często stawianych poezji dziewiętnastowiecznej. Wydaje się, iż tendencja ta jest szczególnie wyraźna w utworach poruszających temat zaświatów, zarówno greckich jak i celtyckich, którym poświęcony został kolejny rozdział książki. Podczas gdy w twórczości Swinburne’a kraina Prozerpiny maluje się jako upragnione miejsce wytchnienia, w wierszach pozostałych trzech poetów wytchnienie to okazuje się krótkotrwałe i iluzoryczne, a życie, jakie bohaterowie wiodą w zaświatach, jest jałowe i pozbawione celu. Paradoksalnie zatem poezja eskapistyczna może być interpretowana jako wezwanie do podjęcia działania w świecie rzeczywistym.

Trzecim motywem wspólnym dla mitów i legend pochodzących z różnych kręgów kulturowych jest wewnętrzne rozdarcie i wyobcowanie śmiertelnika naznaczonego przez kontakt z siłami nadprzyrodzonymi. Titonos albo Tejrezjasz z wierszy Tennysona i Swinburne’a, pierwszy obdarzony przez bogów nieśmiertelnością, drugi — darem proroczym, nigdy nie staną się równi bogom greckim, nie mogą jednak powrócić do życia, które wiedli jako śmiertelnicy. Podobny niepokój znajduje wyraz w poezji Yeatsa, w której świat irlandzkich sídhe cały czas krzyżuje się ze światem zwykłych ludzi. Z kolei utwory Swinburne’a i Morrisa, inspirowane średniowiecznymi legendami, stanowią dopełnienie zarówno ostatniego rozdziału, jak też poprzednich dwóch — dotyczących wędrówki i zaświatów. Ich bohaterowie, wyalienowane jednostki, które nie potrafią odnaleźć się w  rzeczywistości, nawiązują kontakt z mieszkankami zaświatów, co jedynie pogłębia ich egzystencjalne rozterki i zapoczątkowuje wyprawę w poszukiwaniu tożsamości. Mitologiczne i legendarne narracje stają się odzwierciedleniem sytuacji poety-wizjonera, który z jednej strony czuje się naznaczony przez kontakt z nadnaturalnymi mocami, a z drugiej stara się odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie, często doświadczając braku posłuchu bądź całkowitego odrzucenia.

Niniejsza praca pokazuje, w jaki sposób czterej tytułowi poeci wykorzystują mity i legendy w swoich utworach, aby — pośrednio — wyrazić opinie na tematy dotyczące sztuki, wiary, polityki lub miejsca poety w społeczeństwie. Dla Tennysona, Morrisa, Swinburne’a oraz Yeatsa mity i legendy nie były jedynie opowieściami z dawnych czasów, lecz stanowiły bogate źródło inspiracji i wątków, poprzez które mogli wyrażać samych siebie, a także, być może nieświadomie, ducha epoki, w której żyli i tworzyli.

Słowa klucze: Tennyson, Morris, Swinburne, Yeats, poezja wiktoriańska, mit, legenda, archetyp, pusty element znaczący, podróż, zaświaty, wygnaniec, wieszcz, eskapizm, sztuka dla sztuki.

Ewa Młynarczyk